Wydawałoby się, że wiemy prawie wszystko na temat historii naszej małej ojczyzny. Okazuje się, że tak nie jest. Z mroków dziejów, często bardzo przypadkowo, wyłaniają się postacie, fakty i wydarzenia, o których nie mięliśmy pojęcia. Do tej grupy możemy zaliczyć interesującą postać urodzonego w Mystkach lekarza wojskowego, a później generała Stefana Bernarda Janiszewskiego. Jego historię odkryła niedawno pracująca w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk w Poznaniu pani Dobrosława Gucia. Badając historię budynku – siedziby PTPN i jego mieszkańców zwróciła uwagę na miejsce urodzenia Stefana Janiszewskiego.
Pani Dobrosława jest członkinią Wielkopolskiego Towarzystwa Genealogicznego „Gniazdo” i w ramach wolontariatu, w grupie kilku osób, prowadziła zajęcia z młodzieżą w Targowej Górce podczas realizacji projektu „Stąd mój ród” w 2010 roku. Wtedy zetknęła się z rodzinami Karśnickich i Karłowskich, właścicieli Mystek, którzy również związani byli z PTPNem. Dziś prezentuje ciekawą genealogię rodziny Janiszewskich z Mystek.
Jerzy Osypiuk
***
Janiszewscy z Mystek
Mystki to mała osada w powiecie wrzesińskim w gminie Nekla. Mała, ale istniejąca już na początku XV wieku, wchodziła wówczas w skład powiatu pyzdrskiego w województwie kaliskim. W swej historii nosiła nazwy Myszlky, Myslky, Mysłki, była własnością wielu rodów, tych nieznanych i tych znanych w historii naszego regionu i Polski. Jej właścicielami były m.in. rody: Głowaczów, Graboszewskich, Lodzkich, Bardzkich, Goreckich, Lubowieckich, Kołakowiczów, Bielawskich, Giżyckich, Bogusławskich, Zbyszewskich, Nieżychowskich, Drwęskich, Balgenów i Arnoldów oraz w czasach nam najbliższych Karśnickich i Karłowskich.
Dwór w Mystkach za czasów Karłowskich.
Złota Księga ziemiaństwa polskiego poświęcona kulturze i wytwórczości rolnej. Tom: Wielkopolska, 1926
Zabudowania gospodarcze przy dworze w Mystkach za czasów Karłowskich.
Złota Księga ziemiaństwa polskiego poświęcona kulturze i wytwórczości rolnej. Tom: Wielkopolska, 1926
W czasie gdy Mystki należały do Karola i Tekli Karśnickich, wieloletnim ekonomem w majątku był Karol Janiszewski.
Zainteresowanie rodziną Janiszewskich z Mystek wyrosło z moich zainteresowań zawodowych, gdyż jeden z jej członków był związany z Poznańskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk. Był jej członkiem oraz wieloletnim mieszkańcem gmachu Towarzystwa.
Stanowisko ekonoma przejął zapewne po swoim teściu Stanisławie Tomaszewskim. Karol był synem Wojciecha i Marianny Janiszewskich. W wieku 28 lat, będąc ekonomem w odległym o prawie 50 km majątku Smuszewo[1], poślubił Pelagię Tomaszewską, córkę ekonomów z Mystek, Stanisława i Ksawery. Świadkami ceremonii, która odbyła się w 1860 roku w kościele w Targowej Górce, byli dziedzic Mystek Karol Karśnicki oraz Antoni Grabski, właściciel sąsiedniego majątku Rusiborza. Wydaje się, iż rodzina Janiszewskich przez wiele lat była związana ze Smuszewem, gdyż ojciec Karola Wojciech również pracował tam jako ekonom.
Karol Janiszewski urodził się 14 marca 1832 roku w Kostrzynie, natomiast Pelagia była od niego młodsza o 10 lat – urodziła się 8 października 1842 roku we Wrześni. Małżonkowie mieli ośmioro dzieci, które na chrzcie otrzymały podwójne imiona, większość, w dorosłym życiu, najczęściej używała jednak drugich imion, stąd zostały one wyróżnione wytłuszczonym drukiem, a w dalszej części opracowania korzystać będę jedynie właśnie z nich. Tak więc kolejno na świat przyszli: Walerian Zygmunt, Edmund Karol, Kazimiera Helena, Wacław Ludwik, Bernard Stefan[2], Stanisława Ludomira, Władysław Czesław oraz Magdalena Zofia.
Kiedy Karol Janiszewski wraz z rodziną opuścił Mystki, nie wiadomo. Do Poznania przybył w lipcu 1882 roku z Parusewa. Trzy miesiące po zameldowaniu w Poznaniu zamieszkał na Św. Łazarzu, gdzie przyszła na świat najmłodsza córka, Magdalena. W lipcu następnego roku opuścił Poznań i udał się do Biskupic, w 1893 roku był zarządcą majątku Mlecze w pow. strzelińskim, w 1894 mieszkał w Radomicach, a w roku 1899 ponownie zameldował się w Poznaniu, dokąd przybył z Linowca. Do końca życia Karol i Pelagia mieszkali już w Poznaniu. Karol zmarł 14 marca 1915 roku. W jego nekrologu czytamy podpisy rodziny z Poznania, Grębanina, Żerkowa, Warszawy i Paryża. Należy zatem sądzić, że jego dzieci przebywały wówczas w tych miastach. Po jego śmierci Pelagia zamieszkała przy ulicy Wierzbięcice, a następnie z synem Stefanem przy Mielżyńskiego, zmarła 10 lipca 1935 roku[3].
Karta ewidencyjna rodziny Janiszewskich z Kartoteki Ewidencji mieszkańców miasta Poznania.
Ze zbiorów Archiwum Państwowego w Poznaniu
„Dziennik Poznański” 1915, nr 61
Próba odtworzenia dalszych losów tej rodziny nie jest łatwa. Nie o wszystkich potomkach Karola udało się pozyskać informacje. Będę prezentować dzieci Karola i Pelagii w kolejności, jakiej przyszły na świat oraz omawiać ich kolejnych potomków.
Najstarszy z dzieci – Zygmunt Janiszewski – urodził się w Mystkach 14 kwietnia 1861 roku. Jego rodzicami chrzestnymi byli dziadek Stanisław Tomaszewski, wówczas ekonom w Graboszewie, oraz dziedziczka Mystek Tekla Karśnicka. Zygmunt przyjechał do Poznania znacznie wcześniej niż jego rodzina, bo już w październiku 1874 roku – w wieku 13 lat – zapewne aby podjąć naukę. Jak wynika z nekrologu jego ojca, w roku 1915 przebywał w Paryżu, skąd powrócił do Poznania w 1921 roku. We Francji ożenił się z Hermioną(?) z d. Foufrey(?) (*17.12.1881 Londzeu(?), Francja). Wykształcił się na księgowego.
Karta ewidencyjna Wacława Janiszewskiego z Kartoteki Ewidencji mieszkańców miasta Poznania.
Ze zbiorów Archiwum Państwowego w Poznaniu
O Edmundzie Karolu nie znalazłam żadnych informacji. Przyszedł na świat 9 listopada 1862 roku w Mystkach, a do chrztu trzymał go Karol Karśnicki i babka Ksawera Tomaszewska, przy której zapisano, iż przybyła z Kożuszkowa.
Najstarsza córka Janiszewskich Helena urodziła się w Mystkach 30 grudnia 1864 roku, jej ojcem chrzestnym był Anzelm Tomaszewski, pisarz z Łowęcic. 23 stycznia 1892 roku poślubiła Józefa Chyłkowskiego pochodzącego z Wrześni (*24.02.1868 Września – †11.01.1929 Poznań). Małżonkowie przez pewien czas mieszkali w Gnieźnie, a od 1904 roku w Poznaniu. Mieli trzy córki:
- Zofię (*4.05.1894), która w 1922 roku wyszła za mąż za oficera wojska polskiego Stanisława Tomiaka (*15.09.1894 Wolsztyn – †8.05.1975 Londyn) pochodzącego z bardzo zasłużonej wolsztyńskiej rodziny[4]. Z przebiegiem służby wojskowej Stanisława Tomiaka można szczegółowo zapoznać się na stronie Wikipedii oraz na podstawie biogramu zamieszczonego w książce Antoniego Czubińskiego i Bogusława Polaka Słownik biograficzny powstańców wielkopolskich 1918–1919 (Poznań 2002). Po II wojnie światowej Zofia z mężem osiedlili się w Londynie, gdzie Stanisław spisał i opublikował swoje wojenne wspomnienia. Mieli troje dzieci: Janusza Józefa, Andrzeja oraz Marię Teresę. Po śmierci jego prochy zostały zgodnie z ostatnią wolą złożone na cmentarzu w rodzinnym Wolsztynie[5].
Rodzina Stanisława Tomiaka z Wolsztyna. Od lewej siedzą: matka Weronika z d. Maszner i siostra Władysława Słabęcka, od lewej stoją: brat ksiądz Józef Tomiak, Stanisław Tomiak, brat Antoni Tomiak.
Ze zbiorów rodziny Słabęckich
Ppłk Stanisław Tomiak. Ze zbiorów Muzeum Marcina Rożka w Wolsztynie
Tablica Stanisława Tomiaka na zbiorowej mogile w Wolsztynie.
Fot. Jacek Piętka, 2015 r.
- Wandę (*7.02.1897), nauczycielkę gimnazjalną, która w 1921 roku poślubiła urzędnika bankowego Władysława Fagiewicza (*16.06.1894 Ostrów) i wyprowadziła się do Ostrowa. Wcześniej (1917) mieszkała w Krempie. Na pewno mieli co najmniej jednego syna, Józefa.
- Pelagię Janinę (*26.04.1904), która w 1931 roku wyjechała z Poznania do Śremu. Prawdopodobnie była nauczycielką gimnazjalną i zmarła w 1937 roku.
O trzecim synu Karola i Pelagii Janiszewskich wiadomości są bardzo skromne. Wacław przyszedł na świat w Mystkach 12 sierpnia 1866 roku, a rodzicami chrzestnymi byli Michał Arędzki, właściciel Grzymisławic, i Tekla Karśnicka. Do Poznania z Paruszewa przeprowadził się w 1880 roku. W 1893 roku wyjechał na kilka miesięcy do Berlina, a w 1916 wyjeżdżał do Germbanina oraz Warszawy. W czerwcu 1919 roku prawdopodobnie przeprowadził się do stolicy na stałe.
Kolejnym dzieckiem pary był Bernard Stefan Janiszewski urodzony 20 sierpnia 1868 roku w Mystkach. Do chrztu trzymali go Lucjan Tomaszewski z Niechanowa i Franciszka Wilkońska z Graboszewa. W latach późniejszych chłopiec używał swych imion odwrotnie – Stefan Bernard. Z rodziny Janiszewskich to właśnie Stefan jest osobą najbardziej znaną.
Stefan Janiszewski przez cały okres nauki był stypendystą Towarzystwa Pomocy Naukowej[6]. Dzięki funduszom Towarzystwa mógł ukończyć Gimnazjum św. Marii Magdaleny w 1890 roku[7], a następnie 23 kwietnia tego samego roku wyjechać do Greifswaldu, gdzie rozpoczął studia na wydziale medycznym. Dyplom lekarza otrzymał w 1898 roku[8]. W większości biogramów Stefana Janiszewskiego podaje się, iż w 1900 roku rozpoczął czternastoletnią praktykę lekarską w Żerkowie. Od 1908 roku był w zarządzie Banku Ludowego. Robert Rogacki, opisując historię Żerkowa, pisze: „Podczas Walnego Zgromadzenia Banku Ludowego w Żerkowie [1908 r.] wybrano nowe władze. W skład Zarządu weszli: Stefan Janiszewski, Antoni Domagalski i Leon Krukowski”. Opisując rok 1915, podaje: „Mimo trudności wojennych, m.in. płaconego na równi z innymi instytucjami podatku wojennego, bank nadal sprawnie działał. Przez cały ten okres zarządowi spółki przewodniczył dr Stefan Janiszewski, zaś Radzie Nadzorczej prezesował Michał Czarnecki”[9].
Według ewidencji ludności miasta Poznania, Stefan zameldował się z Żerkowa w Poznaniu 18 listopada 1914 roku i zamieszkał u Józefa i Heleny z Janiszewskich Chyłkowskich. Tego samego roku został członkiem Wydziału Lekarskiego Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. 30 listopada 1914 roku wyjechał do Biedruska (niem. Warthelager), co zapewne było związane z jego powołaniem do pruskiego wojska. Po zakończeniu wojny powrócił do Żerkowa. W pierwszych dniach listopada 1919 roku przyjechał do Poznania. Ponownie zamieszkał u siostry Heleny Chyłkowskiej przy ulicy Ludwiki 13, gdzie mieszkała także jego matka.
Stefan rodzinę założył w dojrzałym wieku 52 lat. Ożenił się z poznanianką, wdową po Stefanie Feldmannie Felicją z d. Cynka. Felicja (*5.06.1882 Poznań) była córką Włodzimierza Cynki (*1849 – †1910) z jego drugiego związku z Angelą Freudenreich (*1850 – †1910). W 1904 roku Felicja zawarła związek małżeński ze Stefanem Feldmannem i wraz z nim miesiąc po ślubie wyjechała do rodzinnego miasta męża Bydgoszczy. Tam przyszedł na świat chyba ich jedyny syn Stanisław Stefan (*3.04.1905). Felicja z synem wróciła do Poznania w lipcu 1907 roku. W miesiąc po ślubie, który odbył się 29 kwietnia 1920 roku, Stefan Janiszewski z żoną i pasierbem zameldował się w gmachu Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, gdzie mieszkał 15 lat, do 1 maja 1935 roku. W 1921 roku przyszło na świat jedyne dziecko Stefana i Felicji – córka Barbara Maria. Pasierb Stanisław Feldmann (aplikant sądowy) wyprowadził się z PTPN-u w 1932 roku.
Od 1919 roku życie zawodowe Stefana Bernarda Janiszewskiego związane było z polskim wojskiem. W sierpniu 1920 roku został zastępcą Szefa Sanitarnego D.O.G. Poznań[10]. Zdzisław Andrzejewski w swej pracy Poznańskie szpitalnictwo wojskowe w latach 1945–2000 pisze:
Ważnymi jednostkami organizacyjnymi szpitala były formacje sanitarne realizujące zadania mobilizacyjne. […] W Okręgu Korpusu VII pracowała Kompania Zapasowa Sanitarna VII, której pierwszym dowódcą był ppłk Stefan Janiszewski. Zadaniem kompanii było mobilizowanie i szkolenie oficerów, podoficerów i sanitariuszy na potrzeby jednostek sanitarnych okręgu, uzupełnienie ludzi i sprzętu, zaopatrzenie medyczne pododdziałów. Kompania Sanitarna Zapasowa została w 1922 roku przekształcona w Batalion Sanitarny nr 7 z siedzibą w Poznaniu[11].
I dalej autor podaje:
Po zakończeniu wojny szpital poznański otrzymał nazwę VII Szpital Okręgowy. W 1922 roku liczba łóżek wynosiła 500 w oddziałach: chirurgicznym, wewnętrznym, zakaźnym, laryngologicznym, okulistycznym, neurologiczno-psychiatrycznym, skórno-wenerycznym, ginekologiczno-położniczym. Istniały pracownie rentgenologiczna i bakteriologiczna, przychodnia dentystyczna oraz apteka szpitalna, będąca jednocześnie apteką okręgową, zaopatrującą inne oddziały medyczne w leki i materiały sanitarne. Pracą szpitala kierował komendant […]. Komendantami szpitala okręgowego byli w latach 1922–1939: płk dr Stefan Janiszewski (1922–1925), płk dr Gustaw Zaręba (1925), płk dr Leonard Jarociński (1925–1927), płk dr Zygmunt Szarf (1927), płk dr Marian Witkowski (1927–1929), płk doc. dr Teofil Kucharski (1929–1939) i płk dr Felicjan Wołkowiński[12].
25 lipca 1925 Stefanowi Janiszewskiemu nadano stopień generała brygady „wyłącznie z prawem do tytułu” z dniem 30 września 1925, czyli z dniem przejścia w stan spoczynku[13]. Do wybuchu II wojny światowej Stefan Janiszewski mieszkał w Poznaniu. W 1939 roku przez Lager Główna został wysiedlony do Warszawy, gdzie po chorobie zmarł 24 kwietnia 1940 roku w mieszkaniu na Ursynowie przy ulicy 6 Sierpnia. Pochowany został trzy dni później na Powązkach Wojskowych. Prawdopodobnie po zakończeniu wojny Barbara zamieszkała za granicą. O dalszych losach Felicji i Barbary Janiszewskich brak informacji.
Grób Stefana Bernarda Janiszewskiego na Powązkach Wojskowych w Warszawie.
Fot. Ewa Rembikowska, listopad 2014
Kolejną córkę Karola i Pelagii Janiszewskich, Ludomirę, 8 maja 1870 roku w kościele w Targowej Górce do chrztu trzymała babka Ksawera Tomaszewska (wówczas mieszkająca w Niechanowie) oraz Leonard Tomaszewski – pisarz z Żernicy. Ślub z Marianem Łożyńskim (*2.02.1873 Tokarzewo – †31.07.1944 Poznań) zawarła w 1901 roku i dwa miesiące po ślubie młodzi małżonkowie wyprowadzili się do Strzałkowa. Tam przyszli na świat synowie pary: Witold Kazimierz (*3.03.1902 – †13.10.1969) oraz Bogdan Stefan (*2.04.1905 – †11.01.1961), który był majorem wojska polskiego, uczestnikiem kampanii wrześniowej i francuskiej; zmarł w Londynie, gdzie został pochowany na cmentarzu Gunnersbury[14]. Ludomira zmarła 25 kwietnia 1905 roku w Strzałkowie.
"Dziennik Poznański" 1905, nr 196
O dwóch najmłodszych dzieciach Karola mało jest informacji. Władysław Czesław, podobnie jak rodzeństwo, urodził się w Mystkach 28 czerwca 1872 roku. Jego rodzicami chrzestnymi byli: wikariusz z Targowej Górki Andrzej Szars(?) oraz niezamężna Waleria Tomaszewska ze Strzyżewka.
Jedynym dzieckiem, które urodziło się poza Mystkami, była Magdalena Zofia. Przyszła na świat na Św. Łazarzu (obecnie dzielnica Poznania) 18 maja 1883 roku. Prawdopodobnie zmarła dwa lata później w Biskupicach.
Zaprezentowana krótka historia rodu Janiszewskich z Mystek nie jest kompletna. Mam jednak nadzieję, że z czasem uda się ją uzupełnić o nowe ciekawe wątki. Moje zainteresowanie budzi przede wszystkim postać Stefana Bernarda Janiszewskiego, członka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i wieloletniego mieszkańca gmachu Towarzystwa. Stąd kieruję prośbę do osób, które mogą udostępnić jego zdjęcie oraz wzbogacić biogram o kontakt z Wydawnictwem Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Dobrosława Gucia
Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk
[1] Zapewne chodzi o gminę Damasławek. W 1869 roku Smuszewo należało do Albina Bieńkowskiego.
[2] Bernard Stefan używał imion odwrotnie niż otrzymał na chrzcie. We wszystkich dokumentach widnieje Stefan Bernard.
[3] „Dziennik Poznański” 1935, nr 158.
[4] Brat Stanisława, Józef Tomiak, był księdzem, podpułkownikiem, naczelnym kapelanem Wojska Polskiego, proboszczem parafii garnizonowej w Poznaniu. We wrześniu 1939 roku dostał się do niewoli i był osadzony w obozie jenieckim dla oficerów w Rottenburgu, następnie w obozie koncentracyjnym Buchenwald i w Dachau (nr obozowy 31 235), gdzie zmarł 9.08.1942 roku. Brat ojca Stanisława Tomiaka, Benedykt, również był księdzem, pułkownikiem, w roku 1898 w Wolsztynie wybudował kaplicę, następnie posługę pełnił w kilku parafiach w Stanach Zjednoczonych, gdzie m.in. w miejscowości Conshohocken wzniósł kościół (1905) Ze składek zebranych w Stanach w 1926 w Wolsztynie wybudowano Dom Sierot. Informacja od Jacka Piętki z Wolsztyna.
[5] Zobacz też: Towarzystwo Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918–1919. Powiat wolsztyński, http://www.powiatwolsztyn.pl/powstanie/stanislaw%20tomiak.html (dostęp: 7.01.2015).
[6] Towarzystwo Naukowej Pomocy dla Młodzieży Wielkiego Księstwa Poznańskiego to organizacja społeczno-edukacyjna założona w 1841 roku przez Karola Marinkowskiego i Macieja Mielżyńskiego. Była to pierwsza na ziemiach polskich instytucja stypendialna organizująca pomoc finansową dla zdolnej, ale ubogiej młodzieży polskiej z terenu zaboru pruskiego. W latach 1841-1843 ufundowało ponad 250 stypendiów, 1866-1891 ponad 1200, 1891-1914 - ok. 1000. Towarzystwo było bardzo zasłużone w walce z germanizacyjną polityką rządu pruskiego. Działało do 1939.
[7] Z akt archiwum Uniwersytetu w Greifswaldzie; A. Białobłocki, Absolwenci Gimnazjum i Liceum Świętej Marii Magdaleny w Poznaniu. 1805–1950, Poznań 1995, s. 56.
[8] Leszek Bartkowiak, Zasługi Towarzystwa Pomocy Naukowej im. K. Marcinkowskiego w kształtowaniu polskiego środowiska farmaceutycznego i lekarskiego w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 1841-1919, Praca doktorska, Akademia Medyczna, Poznań 1991, s. 319.
[9] Robert Rogacki, Dzieje ziemi żerkowskiej od roku 1891 do chwili obecnej, Żerków 2012, http://www.zerkow.pl/asp/pliki/download/album_a4_ocalic_od_zapomnienia_rgb.pdf (dostęp: 20.05.2014).
[10] Z akt personalnych Stefana Janiszewskiego, Centralne Archiwum Wojskowe.
[11] Zdzisław Andrzejewski, Poznańskie szpitalnictwo wojskowe w latach 1945–2000, rozprawa doktorska, UAM, Poznań 2011, s. 29, https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/1020/1/Praca_Zdzis%C5%82aw_Andrzejewski%20%281%29.pdf (dostęp: 20.10.2014).
[12] Ibidem, s. 28.
[13] „Dziennik Personalny M.S.Wojsk.”, nr 80 z 31 lipca 1925 r., s. 440; „Dziennik Personalny M.S.Wojsk.” nr 82 z 8 sierpnia 1925 r., s. 452, za: http://pl.wikipedia.org/wiki/Stefan_Janiszewski (dostęp: 7.01.2015).
[14] Został odznaczony m.in. francuskim odznaczeniem wojennym Croix de Guerre. K. Grodziska, Polskie groby na cmentarzach Londynu, Kraków 1995, [t. 1], s. 345.
